Κυριακή, Οκτωβρίου 24, 2021

«Che fece …. il gran rifiuto»

 


Σε μερικούς ανθρώπους έρχεται μια μέρα

που πρέπει το μεγάλο Ναι ή το μεγάλο το Οχι

να πούνε. Φανερώνεται αμέσως όποιος τόχει

έτοιμο μέσα του το Ναι, και λέγοντάς το πέρα

πηγαίνει στην τιμή και στην πεποίθησί του.


Ο αρνηθείς δεν μετανοιώνει.

Αν ρωτιούνταν πάλι, όχι θα ξαναέλεγε.

Κι όμως τον καταβάλλει

εκείνο το όχι — το σωστό — εις όλην την ζωή του.


che fece per vilta il gran rifiuto (= που, από δειλία, έκανε τη μεγάλη άρνηση). Παίρνοντας αφορμή και αξιοποιώντας το συγκεκριμένο στίχο του Δάντη, αφού «αποκρύψει» το «per vilta» (=από δειλία), αναπλαισιώνει το περιεχόμενό του. Θέτοντας το στίχο ως τίτλο, δίνει τις δικές του προεκτάσεις με ένα ποίημα έντονα δραματικό που αποπνέει τη θλίψη της εξομολόγησης ενός ανθρώπου που νιώθει ότι αναμετράται με τη συμβατική ζωή, και που συνειδητοποιεί τη δειλία του για να συγκρουστεί μ΄αυτήν και να απεξαρτηθεί από την καταπίεσή της. Ο Καβάφης δημιουργεί, άλλη μια φορά, ένα μετεωρισμό αυτογνωσίας για κείνον και για όλους μας.

    Ερμηνεύοντας ο Σεφέρης το στίχο του Δάντη, βρίσκει, χρησιμοποιώντας σχεδόν απαξιωτικό λόγο, την καβαφική χρήση του άστοχη και απορρίπτει το συγκεκριμένο ποίημα ως δείγμα στόμφου και κούφιου αισθηματισμού: «Che fece… il gran rifiuto (1901). Από τα ποιήματα του Καβάφη που μ’ ενοχλούν πραγματικά· πρώτα γιατί δε μου μεταδίνει κανένα αίσθημα· έπειτα, γιατί άκουσα τόσους και τόσους να το απαγγέλνουν με το στόμφο εκείνων που δεν ξέρουνε τι λένε· θαρρείς πως ο καθένας μπορεί να το γεμίσει με όλα τα ναι και τα όχι που του έλαχαν στο μεροκάματό του.Υπάρχει ένας υποδεέστερος αισθηματισμός στην αρχή του έργου του Καβάφη· θα ήταν κάπως φτενό το έργο του, αν έμενε έτσι ως το τέλος. Το μεγάλο Ναι και το μεγάλο Όχι δίνουν έναν ήχο αρκετά κούφιο· εννοώ το ποίημα χωρίς τον τίτλο·δυστυχώς υπάρχει και ο τίτλος, και το επιβαρυντικό είναι ότι ο Καβάφης απαιτεί να προσέχουμε και το παραμικρό τυπογραφικό σημείο· όχι μόνο οι τίτλοι, αλλά και ένα κόμμα έχουν οργανική σημασία υποχρεωτικά για τον αναγνώστη. Ο τίτλος αυτός είναι ένας στίχος του Δάντη παραμορφωμένος, που ανήκει στην ακόλουθη περικοπή της Κόλασης (III, 52-64)……Οι ψυχές που έκαναν τη μεγάλη άρνηση είναι οι πιο καταφρονεμένες απ’ όλες που βλέπουμε σ’ ολόκληρη την Κόλαση. Όχι οι πιο κολασμένες ή οι πιο βασανισμένες -οι πιο καταφρονεμένες. Είναι οι ψυχές των αδιάφορων, των χλιαρών, των λαγόψυχων, των αμέτοχων, των ουδέτερων· εκείνων που έζησαν “χωρίς ψόγο και χωρίς έπαινο” (στ. 36), γιατί αρνήθηκαν να πράξουν και το καλό και το κακό· τους αποστρέφεται και ο Θεός και ο Σατανάς (στ. 63). Δεν τους καταδέχεται ούτε καν η Κόλαση (στ. 41), γιατί μπροστά τους οι κολασμένοι θα ένιωθαν κάποιαν υπερηφάνεια, κάποια δόξα (στ. 42). Είναι έξω από την ιεραρχία των ανθρωπίνων παθών που είναι η Κωμωδία, είναι στο περιθώριο, δεν περνούν τον Αχέροντα· είναι στο περιθώριο της ζωής και του θανάτου· ποτέ τους δεν ήταν ζωντανοί. Αυτό είναι το νόημα και το αίσθημα “της μεγάλης άρνησης” για τον Δάντη· αυτό μεταδίνει στον αναγνώστη που τον εδιάβασε με κάποια προσοχή. Εκείνοι που την έκαμαν δε λένε ούτε ναι ούτε όχι, γιατί είναι ένα νεκρό σημείο, και για να πεις ναι ή όχι, μεγάλο ή μικρό, πρέπει να μην έχεις κάνει την άρνηση της ζωής-

    Φανερώνεται αμέσως όποιος το χει έτοιμο μέσα του το Ναι, και λέγοντάς το πέρα πηγαίνει στην τιμή και στην πεποίθησί του.  Αλλα το ναι δε σημαίνει διόλου τιμή. Το ναι, όπως το εκφράζει ο Δάντης, μπορεί να είναι ναι και στην αμαρτία και στην ατιμία, όπως και στην αρετή και στην αγιοσύνη. Έτσι, το μόνο νόημα που μπορεί να έχει το ποίημα του Καβάφη είναι ένα μεγάλο όχι στη ζωή. Δεν πιστεύω να το θέλησε αυτό. Φυσικά, θα μ’ απαντήσουν, άλλο το νόημα του Δάντη και άλλο του Καβάφη, Ίσως· αλλά, τότε, γιατί ο ίδιος ο Καβάφης με καταναγκάζει σ’ αυτή την κουραστική ανάλυση μ’ αυτό τον ανοικονόμητο τίτλο του; Είναι λίγο υπερβολικό, νομίζω, να έχει την απαίτηση να τον ακούμε όταν αυτός ή οι Σιδώνιοι νέοι του μας διαβάζουν στρεβλά ένα μεγάλο ποιητή. Γι’ αυτό λέω πως τους στίχους του Φλωρεντινού τους χρησιμοποίησε αστόχαστα, όπως χρησιμοποιούμε κάτι εξ ακοής, ή όπως ίσως τους άρπαξε από κανένα προραφαηλιτικό κείμενο. Πάντως δε μοιάζει να ήξερε για τι μιλούσε. Είναι αξιοπρόσεχτο για έναν άνθρωπο που, αργότερα τουλάχιστο, είχε τόση μανία να εξακριβώνει. Το “Che fece…” είναι η μοναδική περίπτωση όπου χρησιμοποιεί ξενόγλωσσο συγγραφέα».

--------------------------------

Το συγκεκριμένο ποίημα με τον τίτλο: Che fece… il gran rifiutoείναι ένα έργο που αντιπροσωπεύει και απευθύνεται στον καθένα από εμάς ξεχωριστά. Ο τίτλος του είναι παρμένος (αλλά και σκόπιμα παραλλαγμένος) από το έργο «Η κόλαση» του Ιταλού Δάντη: che fece per viltà il gran rifiuto = αυτός που από φόβο είπε το μεγάλο όχι/ αυτός που έκανε από δειλία την μεγάλη άρνηση. Ο Καβάφης παραλείπει σκόπιμα την φράση: από φόβο, καθώς στο συγκεκριμένο έργο η «μεγάλη άρνηση» παρουσιάζεται ως κάτι καλό, ως ένα όχι που πρέπει να λέγεται.

Σε μερικούς ανθρώπους λοιπόν έρχεται μια μέρα που πρέπει να πουν ή το μεγάλο ναι ή το μεγάλο όχι. Αμέσως γίνεται αντιληπτή με την λέξη μερικούς πως οι μετέπειτα διατυπώσεις δεν αφορούν όλους τους ανθρώπους. Σαφέστατα δεν έχουν όλοι την ευκαιρία να πάρουν μία μεγάλη απόφαση, γιατί υπάρχουν πολλοί που δεν την κυνηγούν ή άλλοι που έχουν αφήσει την ζωή τους να κυλά χωρίς να περιμένουν κάτι από αυτήν. Στους άλλους ανθρώπους όμως, που παλεύουν για τα όνειρά τους και τους στόχους τους, έρχεται αυτή η μέρα που πρέπει να αποφασίσουν κάτι σπουδαίο, να απαντήσουν σε ένα μεγάλο δίλημμα ή σε μια δύσκολη πρόταση.

Φανερώνεται αμέσως όποιος τόχει έτοιμο μέσα του το Ναι, και λέγοντας το πέρα πηγαίνει στην τιμή και στην πεποίθησί του. Φανερή είναι σε αυτό το σημείο η ειρωνεία και η κεκαλυμμένη «επίπληξη» θα λέγαμε του ποιητή προς τους ανθρώπους που από μέσα τους αβίαστα πηγάζει ένα Ναι. Αυτοί ακολουθώντας ενδεχομένως μόνο τα ένστικτά τους και μη έχοντας μάθει να ξεχωρίζουν τις ευκαιρίες που τους δίνονται και να τις αξιολογούν, τηρούν πάντοτε μια συγκεκριμένη πορεία πλεύσης φοβούμενοι την αποτυχία μιας άρνησης.

Ο αρνηθείς δεν μετανοιώνει. Αν ρωτιούνταν πάλι όχι θα ξαναέλεγε. Σε πλήρη αντιδιαστολή λοιπόν με τους ανθρώπους του Ναι, οι άνθρωποι του Όχι φαίνονται πλήρως αποφασισμένοι και σίγουροι για την επιλογή τους. Έχουν σκεφτεί καλά όλες τις πτυχές της απάντησής τους και είναι έτοιμοι να δεχτούν τις συνέπειες. Δεν μετανιώνουν όπως ακριβώς δεν μετανοιώνει ο κάθε συνειδητός και λογικά σκεπτόμενος άνθρωπος που έχει ζυγίσει τα υπέρ και τα κατά της απόφασής του.

Κι όμως τον καταβάλλει εκείνο τ’ όχι -το σωστό- εις όλην την ζωή του. Σε αυτό το σημείο γίνεται για ακόμη μία φορά μια αντίθεση: καταβάλλει ≠ σωστό. Ο Καβάφης δεν χρησιμοποιεί ένα ηπιότερο ρήμα όπως το ακολουθεί, ή το συνοδεύει αλλά τοποθετεί στην θέση αυτή το καταβάλλει. Το ρήμα καταβάλλω έχει αναμφίβολα αρνητική χροιά και συνώνυμά της είναι μεταξύ άλλων τα ρήματα: καταπονώ, κάμπτω, κουράζω ψυχικά, ισοπεδώνω. Αμέσως προκύπτει το εύλογο ερώτημα: πώς γίνεται να μας καταβάλλει κάτι που είναι σωστό; Πράγματι αυτή η φαινομενικά δυσνόητη αντίθεση έχει μια πολύ λογική βάση. Με ένα μεγάλο όχι, κλείνουμε ουσιαστικά μια πόρτα, αφήνουμε πίσω μας μια ίσως μεγάλη ευκαιρία. Ωστόσο αυτό δεν σημαίνει απαραίτητα πως αυτή η μεγάλη ευκαιρία θα ήταν η καλύτερη για την ζωή μας και για εμάς τους ίδιους. Πολλές φορές φτιάχνουμε το μέλλον μας αξιοποιώντας μικρότερες ευκαιρίες και άλλες περιμένουμε την ιδανικότερη και κατάλληλη ευκαιρία για να πάρουμε μια τόσο σπουδαία απόφαση. Αυτό που ουσιαστικά καταβάλλει έναν άνθρωπο που είπε το μεγάλο και το σωστό όχι, είναι το μεγάλο Ναι που κρυβόταν πίσω του, το τι θα γινόταν δηλαδή εάν απαντούσε θετικά στο δίλημμα αυτό. Αυτό το άγνωστο που ενυπάρχει πάντα πίσω από τα μεγάλα «σταυροδρόμια» που συναντάμε και που κάθε φορά που το σκεφτόμαστε υποκύπτουμε στην περιέργειά μας. Και πράγματι αυτού του είδους η περιέργεια είναι αυτή που ουσιαστικά μας ταλαιπωρεί και που εάν δεν την αποβάλλουμε από την ζωή μας, εμφανίζεται μπροστά μας συνέχεια, για να «ξύσει τις πληγές μας» και για να ωθήσει την φαντασία μας να σχηματίσει την λύση που τότε δεν είχαμε συνειδητά ή ασυνείδητα επιλέξει.

Το βαθύτερο θα λέγαμε νόημα του ποιήματος είναι άκρως συναισθηματικό ενώ οι φράσεις και η δομή του, έχουν τα θεμέλιά τους βαθιά στην λογική. Απευθύνεται στον καθένα ακριβώς γιατί ο καθένας θα μπορούσε να έρθει σε αυτήν την θέση μελλοντικά. Απευθύνεται ακόμη και σε αυτούς που έχουν ήδη περάσει από αυτό το δύσκολο σημείο στην ζωή τους και έχοντας νιώσει όλα τα συναισθήματα που το χαρακτηρίζουν, θυμούνται μέσω του ποιήματος πως έπραξαν σωστά.

Ο Καβάφης δεν κατηγορεί τους ανθρώπους του Ναι παρ΄ όλο που τους επιπλήττει. Σέβεται και εκτιμάει και τις δύο διαδρομές-επιλογές των δύο κατηγοριών πράγμα που φαίνεται από το αρχικό κεφαλαίο γράμμα των λέξεων Ναι και Όχι. Το τι θα επιλέξει ο κάθε άνθρωπος είναι ξεκάθαρα δική του επιλογή και δεν αφορά κανέναν άλλον πέραν αυτού. Φανερώνεται όμως μέσα από το ποίημα αυτό η αδυναμία- θα λέγαμε- του ποιητή στους ανθρώπους που τολμούν να αρνηθούν και αυτό όχι τόσο για το θάρρος της απόφασής τους, όσο για την επίπονη σκέψη που κατέβαλλαν για να καταλήξουν σε μια επίσης επίπονη απάντηση. Αυτή η αδυναμία εξάλλου φαίνεται πίσω από τον έκτο στίχο: ο αρνηθείς δεν μετανοιώνει. Αυτός που αρνείται, λοιπόν, δεν μετανοιώνει. Τι γίνεται όμως με αυτόν που αποδέχεται; Αυτό το υπονοούμενο αφήνει σκόπιμα να αιωρείται ο Καβάφης ακριβώς για να μην θίξει όλους αυτούς που λένε Ναι σε ένα μεγάλο δίλημμα. Εξάλλου μπορούμε να αναγνωρίσουμε πως ακόμα και αν πει κάποιος ναι σε κάτι δεν σημαίνει ότι πρέπει να γίνει αντικείμενο αρνητικής κριτικής. Αντίθετα είναι πολύ σπουδαίο από μόνο του το γεγονός πως ήρθε γι΄αυτόν η μέρα να πει ένα μεγάλο Ναι ή ένα μεγάλο όχι. Αυτό δεν μπορεί να το αναιρέσει κανείς.