Τα πάθη του Πάθους

Εχει πολύ ενδιαφέρον και γλωσσικό και φιλοσοφικό- θεολογικό το πώς η λέξη με την οποία η χριστιανική σκέψη και έκφραση αναφέρθηκε στον σταυρικό θάνατο του Ιησού Χριστού, η λέξη πάθος, συνδέθηκε με διάφορες προεκτάσεις με τα πάθη του ίδιου του ανθρώπου. Μια ετυμολογική προσέγγιση της λέξης, όπως φαίνεται στην υμνογραφία, είναι αποκαλυπτική ως προς αυτό.

Κατ΄ αρχήν, ας αναφερθεί γενικά ότι από την αρχαιότητα η λέξηπάθος (από το θέμα παθ- του αορίστου β΄έπαθ-ον ), που αρχικά με τρόπο σημασιολογικά ουδέτερο αναφέρθηκε σε ό,τι παθαίνει κανείς (θετικό ή αρνητικό), εξειδικεύτηκε σταδιακά στη δήλωση της κακοπάθειας, της συμφοράς, ενός δυσάρεστου γεγονότος που βιώνει κανείς (όπως σε μια ιστορία, όπου ο Ηρόδοτος αναφερόμενος στον θάνατο της θυγατέρας του Μυκερίνου λέει «μετά δε της θυγατρός τοπάθος»). Ταυτόχρονα όμως, επειδή οι αρνητικές ροπές και έξεις που συνέχουν την ψυχή του ανθρώπου την κάνουν κατά κάποιον τρόπο άρρωστη, την κάνουν δηλαδή ναπάσχει, η λέξη πάθοςχρησιμοποιήθηκε για να δηλώσει και αυτές (πβ. στον Δημόκριτο «σοφίη ψυχήν παθώναφαιρείται»).

Η λέξηπάθοςεξειδικεύτηκε στη δήλωση του σταυρικού θανάτου του Χριστού κυρίως εξαιτίας των πολλών σημείων της Καινής Διαθήκης, ειδικά των Ευαγγελίων, όπου ο αόριστος βΔτουπάσχω( έπαθον ) χρησιμοποιείται αναφορικά με το πάθος του Χριστού (σχεδόν αποκλειστικά μάλιστα με το απαρέμφατοπαθείν ). Ετσι, ο Ιησούς «ήρξατο διδάσκειν αυτούς ότι δει τον υιόν του ανθρώπου πολλά παθείν».

Στον Μυστικό Δείπνο ο Χριστός είπε στους μαθητές Του «Επιθυμία επεθύμησα τούτο το πάσχα φαγείν μεθ΄ υμών προ του με παθείν».

Μετά την Ανάσταση ρώτησε τον Λουκά και τον Κλεόπα «ουχί ταύτα έδει παθείν τον Χριστόν και εισελθείν εις την δόξαν αυτού;».

Και στις Πράξεις των Αποστόλων λέγεται ότι ο Χριστός «παρέστησεν εαυτόν ζώντα μετά το παθείν». Αρχικά μάλιστα το αντίστοιχο ουσιαστικό που χρησιμοποιήθηκε (από τον Απόστολο Παύλο) ήταν τοπάθημα:

ο Χριστός υπέστη «το πάθημα του θανάτου», γιατί έπρεπε να ολοκληρώσει την αποστολή Του στη Γη «διά παθημάτων » και γι΄ αυτό οφείλουν οι Χριστιανοί να κοινωνούν «τοις τουΧριστούπαθήμασιν ».

Εκτοτε στη χριστιανική γραμματεία και κυρίως στην υμνολογία η ρίζαπαθ- με όλα τα παράγωγα ρήματα και ουσιαστικά χρησιμοποιείται για να δείξει δύο διαφορετικά είδη «παθήσεως», που όμως τελικά συνδέονται οργανικά μεταξύ τους. Αφενός την κατάσταση του ανθρώπου που έχει περιπέσει στα πάθη του, αφετέρου την πάθηση του Χριστού χάρη στην οποία Εκείνος μας σώζει από τα πάθη. Αλλά και ένα τρίτο, που συνδέει κάπως αυτά τα δύο: τηνπροσπάθεια και ενίοτεκακο-πάθειατου ανθρώπου που αγωνίζεται να σωθεί, γινόμενος έτσι κοινωνός των παθημάτων του Χριστού. Με μια συνοπτική διατύπωση, τοπάθοςτουαπαθούς σώζει από ταπάθητον εμπαθήάνθρωπο, αν ο τελευταίος συγκακοπαθήσειμε τον Χριστό. Μια ματιά στην υμνογραφία είναι ενδεικτική ως προς αυτό.

Η ψυχή μας είναι ντυμένη «τηςεμπαθείαςδυσειδή χιτώνα », γι΄ αυτό ζητούμε από τον Χριστό να μας σώσει «εξαίρωνδουλοπαθείας» (λυτρώνοντάς μας από τη δουλεία στα πάθη). Επίσης, ζητούμε από την Παναγία να κοιμίσει «κινήσειςεμπαθείς της διανοίας». Αλλά τη μέλλουσα κρίση «τις ενέγκηγηγενών (=ποιος άνθρωπος μπορεί να υποστεί),ωνπεριπαθής ;». Μόνο οι άγιοι ήταν αυτοί που «εξέκλιναν άπασαν την της σαρκόςευπάθειαν » (ξέφυγαν από όλη την ροπή της σάρκας προς τα πάθη) και «απηρνήσαντο πάσαν ηδυπάθειαν».

Αλλά, από όλη αυτή την εμπαθήκατάσταση μας σώζει το πάθος του Χριστού. Με τον σταυρικό του θάνατοέπαθεν εκουσίως υπέρ ημών», αφού πρώτα χάρη στη Θεοτόκο «οΠλάστης ημών,ομοιοπαθές ημίν περιέθου σώμα ». Επειδή ο Χριστός είναι «φύσει Θεός τε καισυμπαθής » και «κριτής ευσυμπάθητος», γι΄ αυτό Του ζητάει ο υμνωδός: «εξαιτείν τολμώντι συμπάθησον». Η Παναγία πλάι στον σταυρό θρηνεί τον Χριστό λέγοντας «Οίμοι!πώς πάσχεις πάντων,Χριστέ υπάρχων ηαπάθεια» και πάλι σε άλλο σημείο«πώς πάσχεις ο τη φύσει απαθής,γλυκύτατε Υιέ;». Γιατί ο Χριστός είναι μεν «παθητός»στη σάρκα, αφού έλαβε«παθητήνσάρκα εμψυχωμένην » (σάρκα που μπορεί να πάθει, ντυμένη με ψυχή), αλλά «ηθεότηςαπαθήςδιέμεινε ». Αλλά χάρη στο πάθος αυτό του απαθούς εμείς «έχομεν τηναπάθειαν, ρυσθέντες της φθοράς».

Τέλος, και ο άνθρωπος πάσχει κατά έναν τρόπο προσπαθώντας να νικήσει τον κακό εαυτό του και να ακολουθήσει τον Χριστό (ο ίδιος είχε πει για όποιον θέλει να τον ακολουθήσει: «αράτω τον Σταυρόν αυτού») και ο υμνωδός μας προτρέπει στον πρώτο κιόλας Νυμφίο:

«συμπορευθώμεν αυτώκαισυσταυρωθώμεν ». Αυτό έκαναν οι άγιοι, που έζησαν «εν εγκρατείαπολλή,εν αγρυπνίαεκτενεί, εν προσευχήκαικακοπαθεία ». Και ο Παύλος προτρέπει τον μαθητή του Τιμόθεο «Συ ουνκακοπάθησον, ως καλός στρατιώτης Ιησού Χριστού».

Το πάθος λοιπόν, έννοια πολυεπίπεδη και λέξη πολύσημη, είναι ταυτόχρονα για τον άνθρωπο μέσο καταστροφής και σωτηρίας, ή καλύτερα, το ένα πάθος θεραπεύει το άλλο πάθος, πράγμα που συγκεφαλαιώνεται με τον πιο εναργή τρόπο στο «θανάτωθάνατον πατήσας».

Γ. Μπάτζιος, γλωσσολόγος